Jak grać barokowe ozdobniki?

Ozdobniki to temat rzeka. Jest przedmiotem nieustannych badań – muzykolodzy i historycy muzyki doszukują się kolejnych źródeł, które mogłyby dać nam wyobrażenie o tym, w jaki sposób były realizowane barokowe ornamenty. Jak podejść do tych dodatkowych znaczków, które bardzo często znajdujemy w utworach barokowych?

Pierwszym bohaterem dzisiejszego odcinka jest Johann Joachim Quanz. Uczył on gry na flecie króla Prus Fryderyka II. Quanz był wybitnym flecistą, sam budował te instrumenty, a także komponował muzykę na flet. Napisał nawet podręcznik O zasadach gry na flecie. Dla nas ta postać jest o tyle ważna, że w swoim traktacie pokazuje, w jaki sposób można improwizować ornamenty i rozpisuje różne sposoby ich realizacji.

Podaje on na przykład sposoby, na które można rozwinąć prosty motyw złożony z trzech powtarzających się dźwięków. Zamiast nich można zagrać różne kombinacje. Ma to zastosowanie do sytuacji, o której wspomniałam wcześniej: kompozytor nie zapisuje utworu nuta w nutę, ale pisze jedynie szkic, który instrumentalista wypełnia, znając zasady dodawania ornamentów do utworu. Trzy zapisane nuty nie muszą być zagrane tak, jak widać na papierze, ale mogą, a wręcz powinny być rozwinięte poprzez dodanie ornamentów.

Druga sprawa: najbardziej popularnym miejscem na dodanie ornamentu jest kadencja. Muzyka barokowa opiera się na naprzemiennym występowaniu napięcia i rozwiązania, wdechu i wydechu, dysonansu i konsonansu. Tryl dodany w kadencji podkreśla kulminację i napięcie w dysonansie. Dzięki temu rozwiązanie jest dla słuchacza bardziej satysfakcjonujące.

To, gdzie można dodać ozdobnik, a gdzie nie, jest kwestią smaku. Szczególnie ozdabia się części wolne, bo tam jest czas na dodatkowe nuty. Quanz zwraca uwagę na to, że charakter ozdobnika należy dostosować do tempa i charakteru utworu – w szybkim utworze tryle będą szybsze i krótsze, w wolnym wolniejsze i dłuższe. Poza tym w długich trylach różnicuje się tempo, zaczyna wolniej i przyspiesza.

Posłuchaj fragmentu sonaty Quanza:

Ozdobniki według Bacha

Obiecałam, że wpadniemy z wizytą do Johanna Sebastiana Bacha. Stworzył on podręcznik do nauki gry dla swojego najstarszego syna, Wilhelma Friedemana. Nazywana jest Klavierbuchlein, książeczkę klawiszową. Zapisane są w niej najważniejsze wskazówki i proste utwory. Na samym początku Bach wyjaśnia, jak czytać nuty w różnych kluczach i jak palcować utwory. To, co interesuje nas najbardziej, to ściąga zastosowanych w utworach ornamentów, razem z rozpisaną w nutach realizacją.

Bach wymienia takie ornamenty:

tryl

mordent

tryl z mordentem

coś, co Bach nazywa cadence, dla nas to będzie po prostu obiegnik

podwójny obiegnik – grany od dołu, albo od góry

podwójny obiegnik z mordentem

długa przednutka (od dołu albo od góry)

połączenie długiej przednutki z mordentem

Najczęściej występujące ornamenty

Przejdźmy teraz do tego czysto praktycznie: jakie ornamenty spotkamy w utworze i jak należy je wykonywać?

No i pewnie was zawiodę, bo nie dam tu recepty, która sprawdzi się w dokładnie każdym momencie. Tak jak napisał Quanz w traktacie o grze na flecie, wykonywanie ornamentów zależy od muzycznego kontekstu, w którym się on znalazł. Żeby dobrze i stylowo grać ornamenty trzeba przede wszystkim słuchać dużo muzyki barokowej. Ale jest kilka ogólnych zasad, których z reguły chcemy się trzymać, wykonując ozdobniki.

mordent dolny

dodanie szybkiej nutki poniżej dźwięku głównego

mordent górny

tryl

obiegnik

appoggiatura

acciaccatura

Nie są to oczywiście wszystkie możliwe ornamenty, istnieje też na przykład możliwość wypełnienia przestrzeni pomiędzy odległymi dźwiękami, albo przygotowania dźwięku głównego grupą przednutek.

Disclaimer:

Jak powiedziałam na samym początku, jest to bardzo obszerny temat, na który powstało (i powstaje nadal) wiele prac naukowych. Ten artykuł omawia je tylko z grubsza.