Johann Sebastian Bach uznawany jest za ikonę muzyki poważnej. Pisał muzykę na organy, klawesyn, zespoły kameralne, tworzył wokalno-instrumentalną muzykę sakralną i świeckie utwory orkiestrowe. W jego twórczości naukowcy doszukują się złotego podziału, matematycznej wręcz precyzji, co nie oznacza wcale że pisał “od linijki”. Komponował muzykę poważną, ale potrafił też żartobliwie puścić oczko do odbiorców.
Rodzina Bachów – rodzina muzyków
Bachów w historii muzyki było kilku, a nawet kilkunastu. Ród ten nie miał zbytniej fantazji w wybieraniu zawodu – większość Bachów parała się muzyką. To był taki ich rodzinny biznes: podobnie jak zawód piekarza czy kowala, zawód muzyka przechodził u nich z ojca na syna.
Obok braku fantazji w wyborze zawodu szedł brak fantazji w wyborze imion dla synów – większość męskich potomków rodu nosiła imię Johann, albo ewentualnie Johannes. Na szczęście posługiwali się też drugim imieniem i dzięki temu można ich od siebie odróżnić.
U brata w Ohrdruf
Johann Sebastian nie miał nawet dziesięciu lat, kiedy zmarli jego rodzice. Po ich śmierci przeprowadził się z rodzinnego Eisenach do starszego brata, do miejscowości Ohrdruf. Dzięki niemu nasz Johann Sebastian poznał podstawy gry na klawesynie i organach.
Młody chłopak zachwycony był muzyką ówczesnych twórców, których dwa nazwiska warto zapamiętać: Johanna Pachelbela i Dietricha Buxtehudego. Najstarszy brat posiadał zbiory ich nut, nie pozwalał jednak Sebastianowi ich grać. Zdeterminowany nastolatek systematycznie wykradał bratu drogocenny zbiór, po czym przepisywał go nocami – ponoć jedynie przy świetle księżyca. Po sześciu miesiącach wreszcie miał własną kopię utworów! Cóż z tego, skoro brat szybko zorientował się, co zrobił Sebastian i skonfiskował nie tylko oryginał, ale i żmudnie przepisaną kopię.
Wyleciał z pracy w Arnstadt
Johann Sebastian Bach czterokrotnie pieszo przemierzył ponad 300 kilometrów. Pierwsza z czterech imponujących pieszych wypraw Bacha miała miejsce w 1700 roku, gdy Bach miał 15 lat. Bach przeszedł pieszo z Ohrdruf do Lüneburga. Chciał uczyć się u wybitnego organisty, Georga Böhma. W Lüneburgu po dwóch latach ukończył szkołę przy kościele św. Michała, po czym wyruszył w drogę powrotną. Tym razem dotarł do Weimaru, gdzie zatrudnił się jako lokaj i skrzypek na dworze księcia Johanna Ernsta. Po pół roku lokajowania dostał posadę organisty w Arnstadt. Miejsce to jest o tyle istotne, że to właśnie tam powstał jego najbardziej znany utwór, Toccata i Fuga d-moll (BWV 565). Pamiętajcie, że nie miał wtedy jeszcze skończonych 18 lat.
Ciepła posadka zaczęła go nudzić po kolejnych 3 latach. W 1705, czyli w wieku 20 lat – wyruszył pieszo z Arnstadt do Lubeki (kolejne 380 km), żeby studiować u Dietricha Buxtehudego – tego gościa, którego nuty wykradał bratu i je przepisywał nocami.
Buxtehude był tak zachwycony grą Bacha, że aż zaproponował mu swoją posadę oraz… rękę własnej córki! Bach jednak odmówił, ponieważ Anna Margareta Buxtehude była od niego 10 lat starsza i najprawdopodobniej nie grzeszyła urodą – przed Bachem przyjęcia tej posady odmówili już Georg Friedrich Haendel i Johannes Mattheson.
Ożenił się w Mühlhausen
Mimo że nie chciał zostać zięciem Buxtehudego, Johann nadal był nim zafascynowany jako muzykiem. Z tego powodu przedłużył sobie urlop o cztery miesiące, nie pytając szefa w Arnstadt o zgodę. Oczywiście wyleciał z pracy. Szybko jednak znalazł kolejną posadę, tym razem w Mühlhausen. W 1707 został tam organistą w kościele św. Błażeja.
Wtedy też, wieku 22 lat postanowił się ustatkować – poślubił swoją dalszą kuzynkę Marię Barbarę.
Trafił do więzienia w Weimarze
Rok później, to jest w 1708, wrócił do Weimaru na dwór książęcy, tym razem jako organista. W międzyczasie książę Johann Ernest umarł, a jego miejsce zajął jego brat, Wilhelm. U niego Bachowi musiało się dobrze pracować, bo zagrzał tam miejsce na całych 8 lat. Skończyły się piesze wycieczki i wieczne przeprowadzki, a Bach zajął się na poważnie tworzeniem: kompozycji i dzieci.
Sielanka skończyła się w 1716 roku, kiedy Bach i książę się pokłócili. Oczywiście o pieniądze. Kiedy zmarło się kapelmistrzowi książęcej orkiestry, Bach miał chrapkę na jego posadę. Książę jednak przyznał to stanowisko synowi nieboszczyka. Bach złożył wypowiedzenie, za co książę kazał go aresztować. Bach spędził w więzieniu 4 tygodnie. Dopiero po tym czasie książę zaakceptował jego rezygnację.
U księcia w Köthen
Po wątku kryminalnym nastał w życiu Sebastiana czas spokojniejszej egzystencji. W 1717 wraz z całą rodziną przeprowadził się do miasteczka Köthen. Wreszcie spełniło się jego marzenie i w 32 roku życia dostał wielce wyczekiwaną posadę kapelmistrza u księcia Leopolda von Anhalt-Köthen. Książę, wówczas 21 letni, interesował się muzyką i sam grał na skrzypcach. Kompozytor i książę lubili się do tego stopnia, że Leopold został nawet ojcem chrzestnym jednego z synów Johanna Sebastiana.
Teraz będzie o pojedynku…
…do którego w sumie nie doszło. W 1717 roku Drezno odwiedził Louis Marchand, francuski wirtuoz klawesynista. Niemcy i Francuzi sprzeczali się oczywiście, który naród ma lepszych muzyków. Dlatego koncertmistrz dworu w Dreźnie zaprosił Bacha do udziału w muzycznym pojedynku z Francuzem. Bach przyjął wyzwanie i przyjechał do Drezna, Marchand jednak stchórzył i uciekł z miasta, oddając pojedynek walkowerem.
W 1720 roku zmarła Maria Barbara. Mimo żałoby Johann Sebastian myślał pragmatycznie: w domu była czwórka dzieci do odchowania. Półtora roku po jej śmierci Bach ożenił się ponownie, z Anną Magdaleną Wilcke (śpiewaczką dworów w Köthen). Małżeństwo z rozsądku okazało się po czasie strzałem w dziesiątkę – Anna Magdalena nie tylko świetnie sprawdziła się w roli matki, ale – sama będąc wykształconym muzykiem wspierała męża w pracy twórczej.
W tym samym czasie co Bach, ożenił się też książę Leopold. 19-letnia Friederica Henrietta jednak nie lubiła muzyki, a w jeszcze większym stopniu nie lubiła Bacha. Leopold dostał się pod pantofel i dobre kontakty z Bachem zostały rozwiązane. Podobnie jak cała orkiestra dworu w Köthen.
Lipski Kantor
Kiedy dobra passa się skończyła, Johann Sebastian Bach z całą swoją liczną rodziną przeniósł się do Lipska. Było to w 1723 roku (Bach miał 38 lat). Żeby zostać kantorem w kościele św. Tomasza musiał zdać egzamin z łaciny i teologii.
Do obowiązków kantora należało dbanie o oprawę muzyczną liturgii – praktycznie na każdą niedzielę i święto Bach miał komponować nową kantatę. Poza tym nauczał muzyki, łaciny i gramatyki w szkole przy kościele św. Tomasza i prowadził tamtejszy chór.
Utwory komponowane przez Bacha zazwyczaj miały poważną tematykę. Nie wszystkie jednak – w Lipsku powstała żartobliwa i dosyć znana Kantata o kawie BWV 211, dzięki której możemy postrzegać Bacha jako zamiłowanego kawopijcę. Wypadałoby teraz wytłumaczyć, co to jest to BWV. Nie jest to bynajmniej połączenie BMW i volkswagena tylko numer katalogowy dzieła. Bach Werke Verzeichnis to po prostu katalog dzieł Bacha, opublikowany przez Wolfganga Schmiedera w 1950 roku.
Bach – mistrz polifonii
Teraz uwaga, bo będą wspomniane dwa utwory warte zapamiętania!
W maju 1747 Bach został zaproszony do Poczdamu, gdzie jako nadworny muzyk króla Fryderyka II zatrudniony był jego syn, Carl Philipp Emanuel. Na prośbę króla Bach zaimprowizował fugę na zaśpiewany przez niego temat. Później melodię tę rozwinął w cyklu Muzyczna ofiara czyli Musikalisches Opfer. Podobnym, wielkim dziełem opartym na jednym temacie była Sztuka fugi czyli Kunst der fuge. Pojawiają się tam kanony, które można grać od tyłu i do góry nogami – a wszystko do siebie pasuje.
Ostatnie lata i śmierć kompozytora
Już od 1740 roku stopniowo pogarszał się wzrok Bacha. W 1750 oślepł niemalże zupełnie – albo z powodu udaru, albo zaawansowanej cukrzycy. Pech chciał, żeby w Lipsku pojawił się objazdowy chirurg okulista, doktor John Taylor. Przeprowadzał on publiczne pokazowe operacje, które w większości przypadków kończyły się tragicznie. Oczywiście Taylor zgarniał honorarium i ulatniał się z miasta, zanim nieszczęsny pacjent odważył się zdjąć bandaże. Po operacji wdała się infekcja, Bach zmarł kilka miesięcy później.
Recepcja muzyki Bacha
Czy Bach był popularny w swojej epoce? Niestety nie. Odbiorcy szukający ówczesnej „muzyki rozrywkowej” nie poznali się na polifonicznym geniuszu Johanna Sebastiana. Dużo bliższa była im muzyka jego synów, a szczególnie Johanna Christiana, który był gwiazdą ówczesnej sceny muzycznej. Dopiero w 1829 roku (czyli 79 lat po śmierci Bacha) 19-letni Felix Mendelssohn odnalazł skomponowaną przez Bacha Pasję wg św. Mateusza. Felix miał tyle szczęścia, że rozpoznał nieznany manuskrypt w papierze, w który owinięte zostało mięso przyniesione z rzeźni przez gosposię. Dzięki Mendelssohnowi muzyka Bacha stała się popularna w epoce romantyzmu, a romantyzm przekazał ją w XX i XXI wiek.
Więcej o Bachu możesz dowiedzieć się w moim filmie na YouTube.
